Eksploatacja pojazdów szynowych wiąże się z dużymi obciążeniami mechanicznymi i naprężeniami zmiennymi, na które narażane są ich części konstrukcyjne. Zapewnienie odpowiedniego poziomu jakości na etapie wytwarzania komponentów składowych pojazdów szynowych ma więc istotny wpływ na bezpieczeństwo ich użytkowania. Duża część elementów konstrukcyjnych taboru kolejowego, tramwajowego czy metra jest wytwarzana z wykorzystaniem technologii spawalniczych. Na rynku europejskim ustalone i jednoznaczne wymagania dla procesu spawania pojazdów szynowych i ich części opisuje seria norm EN 15085.

Z uwagi na charakter procesu spawania i poważne konsekwencje w przypadku wystąpienia w nim niezgodności ważne jest zapewnienie odpowiedniego podejścia – od etapu projektowania, przez planowanie i realizację, aż do kontroli ostatecznej i przygotowania dokumentacji powykonawczej. Pięcioczęściowa seria norm EN 15085 („Kolejnictwo – Spawanie pojazdów szynowych i ich części składowych”), która stanowi dla państw będących członkami Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN) podstawę normatywną w obszarze zapewnienia jakości w spawaniu pojazdów szynowych, została przygotowana przez Komitet Techniczny CEN/TC 256 i opublikowana 2007 w roku. Powstałe standardy bazują w dużej części na rodzinie norm niemieckich DIN 6700. Zakres serii norm EN 15085 odnosi się do spawania materiałów metalowych w procesie wytwarzania pojazdów taboru szynowego i ich części składowych.

Norma EN 15085-2 zestawia wymagania stawiane zakładom spawalniczym oraz opisuje postępowanie przy certyfikacji podmiotów z łańcucha dostaw pojazdów szynowych i ich spawanych komponentów. Należy nadmienić, że grupą docelową dla certyfikacji według EN 15085-2 nie są jedynie zakłady bezpośrednio realizujące proces spawania, ale również organizacje zaangażowane w projektowanie, montaż i dystrybucję części spawanych.

Norma EN 15085-2 definiuje 4 poziomy certyfikacji – CL. Poziomy CL 1, CL 2, CL 3 dotyczą zakładów spawalniczych, które wytwarzają pojazdy szynowe i/lub ich części składowe. To, który poziom jest wymagany dla danego wytwórcy, zależy od znaczenia produkowanego asortymentu pod względem bezpieczeństwa.

Najwyższy poziom jakości – CL 1 – ma zastosowanie na przykład do takich elementów jak szkielety nośne konstrukcji pojazdów, ramy wózków wagonowych, elementy konstrukcyjne zawieszenia, osprzęt hamulców. Wytyczne do możliwej klasyfikacji komponentów w relacji do poziomu jakości zawarte są w informacyjnym Załączniku A do normy EN 15085-2.

Poziom certyfikacji CL 4 przewidziany jest dla podmiotów, które w ramach swojej działalności nie realizują procesu spawania pojazdów szynowych lub ich części, ale operują w obszarach:

• prowadzenia prac projektowych, obejmujących spawane elementy pojazdów szynowych (np. biura konstrukcyjne, projektanci działający w ramach własnej działalności gospodarczej),
• zakupu spawanych komponentów pojazdów szynowych celem ich montażu, wytwarzania części bazujących na zakupionych elementach spawanych (np. zakup ram spawanych i instalowanie na nich oprzyrządowania elektrycznego, mechanicznego itp.),
• zakupu i dalszej odsprzedaży spawanych elementów pojazdów szynowych (np. zewnętrzni pośrednicy w łańcuchu dostaw dla międzynarodowych odbiorców).

ZARYS WYMAGAŃ

Wymagania dotyczące zapewnienia jakości w spawaniu, zawarte w normie EN 15085-2, w dużej części odnoszą się bezpośrednio do wymagań serii norm EN ISO 3834. Zależność pomiędzy poziomem certyfikacji CL a odpowiednią częścią normy EN ISO 3834 jest następująca:

• CL 1 -> EN ISO 3834-2 (pełne wymagania jakości),
• CL 2 i CL 4 -> EN ISO 3834-3 (standardowe wymagania jakości),
• CL 3 -> EN ISO 3834-4 (podstawowe wymagania jakości).

Dodatkowo seria norm EN 15085 uwzględnia specjalne wymagania, jakie muszą spełniać organizacje zaangażowane w projektowanie, wytwarzanie i dystrybucję spawanych elementów taboru szynowego.

Zakład spawalniczy powinien dysponować odpowiednią infrastrukturą i zapleczem technicznym, uwzględniając wyposażenie dodatkowe ułatwiające realizację prac spawalniczych. W przypadku stosowania w produkcji stali nierdzewnych lub aluminium niezbędne jest prawidłowe postępowanie z materiałami i wyrobami dla uniknięcia oddziaływań korozyjnych. Wymagana jest również pełna identyfikowalność materiałów podstawowych, przynajmniej do ich rozkroju, z utrzymaniem jednoznacznej identyfikacji resztek użytkowych.

Ważnym aspektem są odpowiednie kompetencje personelu nadzoru spawalniczego, które uwzględniają fachową wiedzę techniczną, w tym z zakresu spawania pojazdów szynowych. Norma wyróżnia trzy poziomy wiedzy technicznej (A, B, C) – wymagane w zależności od poziomu certyfikacji i sprawowanej funkcji. Organizacja nadzoru spawalniczego musi być jednoznacznie i właściwie uregulowana, zarówno pod względem umocowania w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa (zapewnienie niezależności od wewnętrznych nacisków), jak i podziału zadań i odpowiedzialności, z uwzględnieniem wymagań normy EN ISO 14731.

Personel nadzoru spawalniczego powinien być włączony w procesy, które w jakikolwiek sposób mogą wpłynąć na poprawność i jakość spawania. Dotyczy to także organizacji podlegających poziomowi certyfikacji CL 4, gdzie personel nadzoru powinien być zaangażowany w proces projektowania (jeśli występuje), celem weryfikacji zgodności założeń projektowych z wymaganiami normy EN 15085-3 oraz poprawności i kompletności opracowywanej dokumentacji technicznej (odpowiednia klasyfikacja części, oznaczenia spoin i wymagane informacje na rysunkach). W przypadku zakupu spawanych elementów pojazdów szynowych nadzór spawalniczy musi być włączony w analizę zleceń klientów, przygotowywanie zapytań ofertowych, proces oceny i kwalifikacji dostawców (z uwzględnieniem wizyt audytowych) oraz odbiory zakupionego asortymentu.

Norma EN 15085-4 przewiduje wykonywanie tzw. prób roboczych. Za ich planowanie, nadzorowanie realizacji, badania oraz dokumentację odpowiedzialny jest personel nadzoru spawalniczego.

W odniesieniu do działań inspekcyjnych personel kontroli i badań nieniszczących musi być przeszkolony przez przedstawiciela nadzoru spawalniczego w zakresie wymagań odbiorowych w odniesieniu do normy EN 15085-3 (rozdział 5).

PRZEBIEG CERTYFIKACJI

Zgodnie z normą EN 15085-2 dla organizacji prowadzących działalność obejmującą poziomy CL 1, CL 2, CL 4 wymagana jest certyfikacja. Weryfikacja spełnienia wymagań jakości dla wnioskowanego poziomu certyfikacji realizowana jest przez jednostkę certyfikującą w drodze audytu.

Audyt certyfikacyjny odbywa się na wniosek organizacji. Spełnienie wymagań oceniane jest na podstawie przedłożonej przed i w trakcie audytu dokumentacji (np. WPQR, poświadczenia kwalifikacji personelu, protokoły walidacji sprzętu, procedury, instrukcje, zapisy jakości) oraz bezpośredniej oceny prowadzonych działań operacyjnych. Elementem audytu jest także rozmowa techniczna ze wszystkimi przedstawicielami personelu nadzoru spawalniczego. Imiona, nazwiska, daty urodzenia oraz kwalifikacje personelu nadzoru podawane są na certyfikacie, stąd niezbędne są pisemne zgody na umieszczenie takich danych.

Dla zakładów, które prowadzą produkcję spawalniczą, bardzo istotną część audytu stanowi wizytacja zakładu i prześledzenie realizacji zadań produkcyjnych. Weryfikowane jest przy tym wykonywanie prób roboczych według EN 15085-4. W przypadku prowadzenia produkcji spawalniczej w kilku lokalizacjach wytwórca powinien umieścić taką informację we wniosku, ponieważ certyfikat jest wydawany tylko w odniesieniu do konkretnych lokalizacji, które podlegały audytowi.

W sytuacji stwierdzenia niezgodności w toku certyfikacji audytowana organizacja zobowiązana jest zaplanować i wdrożyć działania, mające na celu wyeliminowanie stwierdzonych uchybień i ich przyczyn. Weryfikacja takich działań prowadzona jest przez audytora, który indywidualnie rozpatruje każdy przypadek.

Jeśli podczas audytu nie stwierdzono odstępstw od wymagań lub działania po wskazanych niezgodnościach zostały zweryfikowane pozytywnie, jednostka certyfikująca wydaje certyfikat, którego ważność wynosi maksymalnie 3 lata. W okresie certyfikacji przeprowadzane są coroczne nadzory ze strony jednostki certyfikującej. W przypadku wystąpienia zmian odnoszących się do informacji zamieszczonych na certyfikacie (np. zmiany w personelu nadzoru spawalniczego, uruchamianie produkcji w oparciu o nową technologię spawania) organizacja zobowiązana jest niezwłocznie powiadomić jednostkę certyfikującą. Każdorazowo takie zgłoszenia rozpatrywane są indywidualnie.

Uzyskanie certyfikatu zgodności z wymaganiami normy EN 15085-2 daje wielu organizacjom możliwość uczestniczenia w globalnym rynku dostaw asortymentu części spawanych dla pojazdów szynowych, które eksploatowane są w krajach europejskich. Jest także poświadczeniem możliwości spełnienia restrykcyjnych wymagań spawalniczych dla sektora transportu kolejowego.

ŹRÓDŁA:

• EN 15085-1:2007+A1:2013, Kolejnictwo – Spawanie pojazdów szynowych i ich części składowych – Część 1: Postanowienia ogólne
• EN 15085-2:2007, Kolejnictwo – Spawanie pojazdów szynowych i ich części składowych – Część 2: Wymagania dotyczące jakości i certyfikacja zakładów spawalniczych
• EN 15085-3:2007, Kolejnictwo – Spawanie pojazdów szynowych i ich części składowych – Część 3: Wymagania konstrukcyjne
• EN 15085-4:2007, Kolejnictwo – Spawanie pojazdów szynowych i ich części składowych – Część 4: Wymagania produkcyjne
• EN 15085-5:2007, Kolejnictwo – Spawanie pojazdów szynowych i ich części składowych – Część 5: Kontrola, badania i dokumentacja