Jednym z istotnych elementów zapewnienia jakości zarówno procesów wytwarzania, jak i wielu gałęzi działalności usługowej jest nadzór nad wyposażeniem kontrolno-pomiarowym. Z uwagi na mnogość regulacji w tym zakresie często bywa przedmiotem pytań i wątpliwości.

Sprawdzenie okresowe

W terminologii metrologicznej występuje kilka pojęć odnoszących się do czynności sprawdzających poprawność działania przyrządów kontrolno-pomiarowych, są to m.in. legalizacja, wzorcowanie (kalibracja), walidacja, sprawdzenie okresowe. Wymienione terminy mają różne znaczenia, a czynności z nimi związane odnoszą się do różnych typów sprzętu oraz powiązanych uregulowań.

Przystępując do nadzoru sprzętu kontrolno-pomiarowego, w pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie, jakie wymagania w tym zakresie dotyczą danej organizacji. Wśród tych wymagań wyróżniamy regulacje prawne (obligatoryjne w odniesieniu do konkretnych grup przyrządów i obszarów ich zastosowania) oraz zapisy w dokumentach normatywnych (dobrowolne do stosowania w ujęciu ogólnym, z wyjątkiem sytuacji, gdzie normy powiązane są z regulacjami prawnymi lub występują wymagania wewnętrzne wynikające z ustaleń kontraktowych czy wdrożonego systemu zarządzania).

W polskim prawodawstwie przepisy odnoszące się do obowiązku kontroli metrologicznej znajdują się w ustawie Prawo o miarach (Dz. U. 2018 poz. 376) oraz kilku rozporządzeniach ministrów RP. Informacje wykonawcze pojawiają się w zarządzeniach i obwieszczeniach prezesa Głównego Urzędu Miar – krajowej instytucji rządowej, właściwej w sprawach miar i probiernictwa.

Ustawa Prawo o miarach oraz właściwe rozporządzenia ministrów RP określają, jakie wyposażenie pomiarowe podlega prawnej kontroli metrologicznej. Do takich przyrządów zaliczają się te stosowane w ochronie życia, zdrowia, środowiska, bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz praw konsumenta, przy pobieraniu opłat, podatków i innych należności budżetowych, ustalaniu opustów, kar umownych, wynagrodzeń i odszkodowań, przy ustalaniu/pobieraniu należności i świadczeń, a także przy dokonywaniu kontroli celno-skarbowej oraz w obrocie handlowym.

Mówiąc o prawnej kontroli metrologicznej w odniesieniu do użytkowników urządzeń, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na wymaganie legalizacji, czyli zespołu czynności obejmujących sprawdzenie i stwierdzenie w drodze decyzji (poświadczonej wyłącznie dowodem legalizacji), że przyrząd pomiarowy spełnia wymagania. Szczegółowy wykaz przyrządów podlegających legalizacji wraz z okresami jej ważności zawarty jest w rozporządzeniu ministra rozwoju i finansów z dnia 13 kwietnia 2017 roku w sprawie prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych (Dz. U. 2017 poz. 969). To, czy konkretny przyrząd podlega przepisom metrologii prawnej jest determinowane przez dwa czynniki – typ przyrządu oraz jego przeznaczenie.

W procesach przemysłowych, rolnictwie czy usługach często używane są różnego typu instrumenty kontrolno--pomiarowe, które nie podlegają przepisom dotyczącym legalizacji, niemniej jednak poprawność ich działania i pewność otrzymanych wyników ma znaczący wpływ na bezpieczeństwo i jakość dostarczanego asortymentu. W takich przypadkach odpowiedzialność za zapewnienie odpowiedniego nadzoru nad wyposażeniem do pomiarów i badań leży po stronie wytwórcy lub usługodawcy, który danych przyrządów używa w realizowanych przez siebie procesach. Operacjami, które prowadzą do uzyskania potwierdzenia metrologicznego, a więc zapewnienia zgodności z wymaganiami związanymi z zamierzonym użyciem sprzętu są wzorcowanie (kalibracja) i sprawdzanie (weryfikacja).

Zgodnie z wymaganiami metrologicznymi, wzorcowanie (kalibracja) jest zbiorem operacji, których wynikiem jest ustalenie relacji między wartościami wielkości mierzonej, które wskazywane są przez przyrząd lub układ pomiarowy, albo wartościami reprezentowanymi przez wzorzec miary lub materiał odniesienia, a odpowiednimi wartościami wielkości realizowanymi przez wzorce jednostki miary. Sprawdzenie (weryfikacja) to z kolei zbiór czynności, mających na celu potwierdzenie, że wyposażenie pomiarowe spełnia określone przez użytkownika wymagania. W praktyce sprawdzenie okresowe to uproszczony sposób kontroli sprzętu, który stanowi pierwszy etap legalizacji lub wzorcowania, ale w niektórych przypadkach może być wystarczającą formą nadzoru.

W wielu dokumentach normatywnych stosowane jest także pojęcie walidacji, oznaczające potwierdzenie (przez przedstawienie dowodu obiektywnego), że zostały spełnione wymagania dotyczące zamierzonego zastosowania. Takim obiektywnym dowodem w odniesieniu do wyposażenia pomiarowego może być świadectwo legalizacji, wzorcowania lub sprawdzenia.

Normy odniesienia i praktyczne prowadzenie nadzoru

Organizacje posiadające wdrożony system zarządzania jakością oparty na normach serii ISO 9000 są zobligowane do prowadzenia nadzoru adekwatnego do ich zakresu działalności. Punkt 7.1.5 normy ISO 9001:2015 definiuje wymagania w tym obszarze. Z uwagi na uniwersalny charakter, norma ta nie precyzuje typów przyrządów, interwałów kontroli czy sposobu prowadzenia nadzoru – te zagadnienia pozostają do ustalenia po stronie organizacji, która przyjmuje system zarządzania.

W praktyce należy zacząć od analizy wykonywanych przez organizację procesów pomiarowych i identyfikacji potrzebnego i wykorzystywanego wyposażenia kontrolno-pomiarowego. Sposób prowadzenia nadzoru nad sprzętem kontrolno-pomiarowym powinien być odpowiednio udokumentowany, np. w formie procedury, instrukcji czy algorytmu, tak, aby jednoznacznie zdefiniowane były role, odpowiedzialności i uprawnienia personelu, wymagane działania oraz konieczne dokumenty i zapisy jakości. Ważnym elementem jest rejestr przyrządów, który poza podstawowymi danymi poszczególnych instrumentów i ich jednoznaczną identyfikacją może zawierać miejsce ich użytkowania/przechowywania, okresy pomiędzy czynnościami kontrolnym i wszelkie inne dane, istotne z punktu widzenia realizowanych procesów. Dodatkowym usprawnieniem może być wykorzystanie współczesnych narzędzi informatycznych – arkuszy kalkulacyjnych, systemów baz danych czy dedykowanego oprogramowania, które w sposób aktywny będą informować o zbliżających się terminach kontroli metrologicznej i pozwolą powiązać rekord danego narzędzia z zapisem jakości potwierdzającym kontrolę (np. świadectwem wzorcowania).

Innym istotnym aspektem w nadzorowaniu wyposażenia pomiarowego jest dobór odstępów czasu między kontrolami. Konkretne zalecenia dotyczące interwałów są niekiedy podane w normach i specyfikacjach branżowych (np. ISO 17662:2016 dla spawalnictwa) lub wytycznych producentów poszczególnych urządzeń, niemniej jednak w generalnym ujęciu ustanowienie takich czasokresów leży po stronie użytkownika przyrządu. Należy tu wziąć pod uwagę warunki i częstotliwość użytkowania przyrządu, wpływ otoczenia, istotność wykonywanego pomiaru oraz ryzyka i konsekwencje związane z przekroczeniem dopuszczalnych odchyleń pomiarowych. Przy takim doborze można posłużyć się również publikacjami z zakresu metrologii, np. ogólnie dostępnym dokumentem międzynarodowym ILAC-G24:2007/OIML D 10:2007.

Właściwe czynności sprawdzające powinny być realizowane przez laboratorium posiadające ku temu możliwości (przy korzystaniu z usług zewnętrznych istotna jest weryfikacja takiego laboratorium jako dostawcy). Warto dodać, że organizacje, które zapewnią odpowiednie zasoby (personel, wzorce, instrukcje) mogą realizować kontrole okresowe wewnętrznie, co często znajduje uzasadnienie ekonomiczne. Należy także pamiętać, aby wszystkie przyrządy były jednoznacznie identyfikowalne oraz posiadały oznaczony status ważności kontroli. Kompleksowym sposobem na sprawowanie nadzoru nad procesami pomiarowymi (aplikowalnym w szczególności w większych organizacjach) jest wdrożenie systemu zarządzania pomiarami opartego na normie ISO 10012:2003, natomiast wymagania ogólne dotyczące kompetencji laboratoriów wzorcujących określa norma ISO/IEC 17025:2017.